بخش ۵۶ - باب اول

اول باید که فضل نیت بدانی که روح همه اعمال نیت است و حکم وی راست و نظر حق تعالی از عمل به نیت است. و رسول (ص) از این گفت که: «خدای تعالی به صورت و مال شما ننگرد، به دل و کردار شما نگرد»، و نظر به دل از آن است که محل نیت اوست و گفت (ص) که کار به نیت است و هرکسی را از عبادت خود آن است که نیت آن دارد. هرکه هجرت کند یعنی که شهر خویش بگذارد و به غزا شود یا به حج شود برای خدای تعالی، هجرت وی برای خداست، و هرکه برای آن کند تا مالی به دست آرد یا زنی نکاح کند هجرت وی برای خدا نیست، بدان است که می جوید».

و گفت، «بیشتر شهیدان امت من بر بستر و بالین میرند». و گفت، «بنده بسیار کردارهای نیکو کند و ملایکه آن رفع کنند. خدای تعالی گوید از صحیفه وی بیفگنید که نه برا من کرده است. فلان عمل و فلان عمل وی را بنویسید. گویند بارخدایا وی این نکرده است. گوید نیت این کرده است».

و گفت، «مردمان چهاراند: یکی مالی دارد به حکم خرج می کند. دیگری گوید اگر من نیز داشتمی چنین کردمی. هردو در مزد برابرند. و دیگری مالی دارد نه به شرط نفقه می کند. دیگری گوید اگر من نیز داشتمی چنین کردمی. هردو در بزه برابرند، یعنی که نیت همچنان است که با عمل به هم»، و انس رحمهم الله می گوید که رسول (ص) در غزای تبوک بیرون آمد و گفت، «در مدینه مردمان بسیارند که در مزد با ما شریک اند از آن که به عذر بازمانده اند و نیت ایشان هم چون نیت ماست».

و در بنی اسرائیل یکی به کوهی ریگ بگذشت. وقت قحط بود. گفت، «اگر این همه گندم بودی من همه به درویشان دادمی». وحی آمد به رسول آن روزگار که بگوی وی را که خدای تعالی صدقات تو پذیرفت و چندان ثواب داد تو را که اگر تو داشتی و صدقه بدادی همان بودی. و رسول (ص) گفت، «هرکه را نیت و همت وی دنیا بود، درویشی در پیش چشم وی باشد. و از دنیا بشود عاشق دنیا. و هرکه را همت و نیت آخرت باشد، خدای تعالی وی را نگاه دارد و از دنیا بشود و زاهد بود در وی». و گفت، «چون مسلمانان به مصاف بایستند با کفار، فریشتگان نامها نبشتن گیرند که فلان کس جنگ به تعصب می کند، فلان کس به حمیت آن همی کند که گویند که فلان در راه خدای کشته شد، هرکه جنگ برای آن کند تا ظلمت توحید غالب شود وی در راه خداست». و گفت، «هرکه نکاح کند و در نیت دارد که کابین ندهد زانی است و هرکه وام خواهد و نیت کند که بازندهد دزد است».

و بدان که علما گفته اند که اول نیت عمل بیاموزید آنگاه عمل کنید. و یکی می گفت مرا عملی بیاموزید که شب و روز بدان مشغول باشم تا هیچوقت از خیر خالی نباشم، گفتند، «چون خیر نمی توانی کرد نیت خیر می کن بر دوام تا ثواب آن حاصل می آید». و ابوهریره می گوید، «خلق را روز قیامت بر نیتهای ایشان حشر خواهند کرد». و حسن بصری می گوید، «بهشت جاوید بی آخر بدین عمل روزی چند نیست. بر نیت نیکوست که آن را آخر نیست».