بخش ۱۹۱ - تتمه حکایت پسر مهتر تاجر

گو پدر را تا دهد سرمایه‌ام

بنگرد در سود جستن پایه‌ام

چون شنید این از پسر مرد صدیق

راست آمد تا به نزد آن رفیق

شرح احوال پسر را باز گفت

با وی از اینگونه چندین راز گفت

گفت با وی من نمی‌بینم خرد

پردهٔ ناموس ما را می‌درد

گفت با وی آن صدیق راستین

من نمی‌بینم که باشد اینچنین

از جبین او خرد پیداستی

هرچه باشد نسخهٔ باباستی

زین سبب فرمود آن شاه نبیه

اعلموا ان الولد سرّابیه

خوی بابا در ولد ساری بود

هرچه در چشمه به جو جاری بود

روی رومی زاده باشد همچو ماه

روی زنگی زاده چون قیر سیاه

هرکه علیین بود او را پدر

گو برو گوی سعادت را ببر

هرکه را سجین بود بابای او

وای او ای وای او ای وای او

گفت باشد گر چنین ای مجتبا

جبر باشد وان بود کفر و خطا

گفت جبر آید اگر باشد پدر

مستقل در خیر و شر آن پسر

لیک اگر گویم پدر باشد دخیل

من نپندارم بود قولم علیل

آنچه گوید از پدر آثار هست

در بناة و در بنی بسیار هست

گفت پس باشد پدر را هم شریک

در پسر از فعل زشت و فعل نیک

بد شریکی دارم اندر این سفر

می‌شناسم از تو او را نیکتر

گفت گویا طفره باشد در نظر

ورنه باشد این پسر زیبا گهر

گفت شاید این دمت گیرا شود

زشت او از همتت زیبا شود

غنچه را باد صبا خندان کند

همت نیکانت از نیکان کند

چون تو می‌خواهی دهم من مایه‌اش

هم کنم برتر ز اخوان پایه‌اش

پس پسر را پیش خواند از اعتبار

مایه دادش از دراهم سی هزار

پندها او را بسی شاهانه کرد

در نصیحت گوش او دُردانه کرد

آن پسر آهنگ مرز روم کرد

رو به سوی شهر ارزن روم کرد

وقت رفتن با رفیقان وطن

گفت هریک را چه می‌خواهی ز من

هرچه هرکس گفت او دادش نوید

کز برایت من همان خواهم خرید

آن یکی استاد حمامی رسید

خواجه را بوسید و اندر برکشید

خواجه گفت او را چه خواهی زین سفر

آرمت بی حیف و میل و بی خطر

گفت جفتی بوق حمامم بیار

گفت چه‌بْود قیمتش در این دیار

گفت جفتی ده درم من می‌خرم

گر بیاری ای جوان محترم

گفت این و خواجه‌اش بدرود کرد

رو به ره با طالع مسعود کرد

راست آمد تا به دشتستان روم

بار خود بگشود در آن مرز و بوم

هر طرف می‌گشت و دیده می‌گشود

تا ببیند کز چه بتوان برد سود

از قضا روزی گذارش اوفتاد

بر لب دریا و آنجا ایستاد

دید یکسو چون تلی خروارها

ریخته بر هم چه کوهی بارها

گفت آیا چه‌بْود اینها ای غلام

گفت باشد بوق گرمابه تمام

کآورند از لجه دریا در کنار

بر هم انبارند اندر این ژغار

چون شنید این را از آن مرد صدوق

یادش آمد مرد حمامی و بوق

آمد و پرسید از آن انباردار

بوق تو جفتی به چند ای یار غار

گفت هر ده جفت از آن را یک درم

می فروشم لیک کمتر می‌خرم

این سخن را خواجه زاده چون شنید

سر به جیب خرقه فکرت کشید

در حساب سود و مایه غرق شد

غرق سودش از قدم تا فرق شد

شب همه شب گشت مشغول حساب

دفتر سرمایه شد اُم‌ُالکتاب

گفت ده جفتی به درهم می‌خرم

می‌فروشم جفت او را ده درم

این یکی بر صد بود بخ بخ ازین

آفرین ای بخت بر تو آفرین

خود گرفتم ده ز صد شد در کرای

باز از هریک نود ماند به جای

این بگفتی جستی از جا با نشاط

رقص کردی دوره‌ای از انبساط

باز بنشستی شدی اندر حساب

از نشاط آن شب ز چشمش رفت خواب

صبح شد از خانه پا بیرون نهاد

خواند بر خود قل اعوذ و ان یکاد

تا بود ایمن ز چشمان حسود

کس کجا صد در یک آورده است سود

هم مبادا کس از این آگه شود

پیشتر زو عزم بوقستان کند

گفت با او سی هزار و هر یکی

ده بود سیصد هزاران بیشکی

هر به سیصد جفت خواهد اشتری

بایدم کردن هزار اشتر کری

اشتری صد درهم استیجار کرد

بوق حمام اشتوران را بار کرد

نامه‌ای بنوشت پس سوی پدر

کرد او را زین تجارت با خبر

هم بر آتش کرد درهم صد هزار

کز برای کریهٔ اشتر گذار

هم نوشتش زودتر بفرست زر

تا فرستم بوق صد بار دگر

ورنه ترسم تاجران مخبر شوند

سوی بوق و کان او رهبر شوند

خواجه در دیلم نشسته در سرای

کامد اندر گوش او بانگ درای

قاصدی آمد نخست از گرد راه

نامه‌ای بر کف سراپایش سیاه

سر به سر زآغاز و از انجام او

شرح بوق و خوبی فرزام او

خواجه آمد از سرا بیرون چه دید

رنگ از رو وز سرش هوشش پرید

دید قزوین را شتر اندر شتر

کوچه و بازار و میدان گشت پر

بوق در بوق و نفیر اندر نفیر

کوچه‌ها پُر های و هوی و دار و گیر

ساربانها در سراغ خواجه گرم

خواجه جویان از پی هر چرب و نرم

آن یکی اصطبل جوید آن علیق

آن یکی اندر نهیق و این نعیق

هی شترها شد سقط در زیر بار

خواجه بنماییم کو و کو حصار

خواجه ما را زود می‌باید ایاب

زر بکش بهر کرایه با شتاب

هست سیصد ساربان گرسنه

نی غذا و نی عشا اندر بنه

خواجه برگو راه شربتخانه کو

چینه دان خالی ست آب و دانه کو

خواجه حیران ماند چون خر در وحل

بسته اشتر بر وی ابواب خیل

کس فرستاد و طلب کرد آن صدیق

چونکه آمد گفت ای یار شفیق

هین بیا و رشد آن فرزند بین

پای من از دست او در بند بین

خود نگفت آن کودن مادر فلان

می‌خرد کی بوق را در دیلمان

در همه عالم به قرنی شصت بوق

گر رسد مصرف بود عادت خروق

این بگفت و برد اشترها به دشت

در بیابان ریخت بوق و بازگشت

ای برادر هست با ما راست این

خود حقیقت نقد جان ماست این

جملهٔ طاعات ما در این جهان

بوق حمام است اندر دیلمان

علم‌هامان جمله بوق است ای خلف

عمرمان آن مایهٔ رفته ز کف

ای دریغا عمر خود درباختیم

قیمت آن ذره را نشناختیم

جمله را دادیم و بگرفتیم بوق

نی به کار آید صبوحی نی عنوق

بوق چه‌بْود علمهای بی ثمر

لجهٔ بی دُر و ابر بی مطر

ظن و تخمینی به هم بربافتن

نام آن را علم و حکمت ساختن

نیش غولی چند را کردن خیال

حکم جستن را به برهان و مثال

بوق چه‌بود طاعت و آداب ما

منبر و سجاده و محراب ما

بوق چه‌بْود، این نماز و روزه‌مان

ورد عادت گشتهٔ هر روزه‌مان

وقت تنگ است ای پسر هشیار باش

گاه در شبگیر و گاه ایوار باش

رو بشوی این جزوها را سر به سر

این ورقها را همه از هم بدر

سبحه و سجاده اندر آب کش

پاک کن آن را ز لوث غل و غش

گر نماز و روزه اینست ای پسر

شرم کن آن را بر خالق مبر

علم نبود غیر علم اهل بیت

جمله دیگر حیص و بیص و هیت و کیت

هرچه از ایشان رسیدت یاد گیر

هرچه جز این جمله را بر باد گیر

نیست جز آن غیر جهل و غیر ظن

گر از آن چیزی شنیدی دم مزن

دست بردار ای پسر از پای علم

قطره‌ای حیرت به از دریای علم

علمی ار باشد به حیرت اندر است

هر که داناتر بود حیران‌تر است

طاعت ار جویی نخست اخلاص جوی

هم برون و هم درون را پاک شوی

درد باید ای برادر درد درد

ورنه رو بنشین عبث هرزه مگرد

راست خواهی هرکسی را درد نیست

زن بود در راه دین آن مرد نیست

شوق باید شوق باید سوز سوز

ورنه در دکان نشین پالان بدوز

هر که نی از شوق آبستن بود

بلکه نی مرد است از زن کم بود

ای دریغا سینهٔ پر درد کو

با زنان تا کی نشینم مرد کو

مانده‌ام تنها خدایا همدمی

دل پر از راز است یا رب محرمی

ای خدا کو محرمی تا ساعتی

صحبتی داریم اندر خلوتی

یا کنار دشتی و دیوانه‌ای

تا بگویم از جهان افسانه‌ای

یا یکی فولاد بازو رستمی

تا به هم پیچیم در میدان دمی

پنجه اندر پنجهٔ هم افکنیم

لرزه اندر خاک رستم افکنیم

یا کناری ای خدا از این میان

تا بگیرم گوشه‌ای زین مردمان

همتی تا در ببندم خلق را

هم کشم بر سر به کنجی دلق را

عزت ار خواهی برو عزلت گزین

عزت و عزلت ردیف‌اند و قرین

منعزل لیکن رهاند خویش را

بهره‌ای نبود ازو درویش را

لیک در صحبت ز چه بیرون کشی

هر دمی صد کور اگر داناوشی

گر کشی یک کور از چاه ای فلان

به که خود بالا کشی تا آسمان

گر برآری حاجت بیچاره‌ای

به که خوانی چل کرت سی پاره‌ای

در رضای یک مسلمان ده قدم

به که سالی طی کنی راه حرم

طاعت ما را هزار آفت بود

زانکه معظم رکن آن قربت بود

پاک باید از نفاق و از ریا

پای تا سر پر خلوص و پر صفا

جزو جزوش را پی احکام هست

صد هزاران غول و سیصد دام هست

لیک کار مؤمنان را ساختن

سینه‌شان را از غمی پرداختن

هرچه باشد شادی آن دولتی‌ست

خود نه محتاج خلوص قربتی‌ست

در ازایش هست اجری بی حساب

قربت ار باشد فزون گردد ثواب

چارهٔ بیچاره‌ای را ساختن

خود لوای دولت است افراختن